Samenvatting

Deze Schuldenmonitor is in Amsterdam een eerste poging om de kenmerken van mensen met problematische schulden in kaart te brengen. Dit is geen gemakkelijke opgave. Het is tot nu toe niet mogelijk om toegang te krijgen tot alle bronnen waar schulden in worden geregistreerd, zoals de BKR-registraties, en een aantal bronnen waar wel toegang toe is, zijn onvoldoende actueel om te gebruiken.

Toch vinden wij het belangrijk om deze poging te doen. Voornamelijk omdat het ons meer inzicht geeft in de mensen achter de schulden. Hoewel we niet alle mensen in kaart kunnen brengen, hebben we wel veel achtergrondinformatie die de problematiek laat zien die met schulden gepaard gaat. Ten tweede, omdat we met een deze eerste analyses een basis leggen om de Schuldenmonitor verder uit te bouwen. Deze basis maakt het mogelijk om op korte termijn (het voorjaar 2022) de cijfers over 2020/2021 te publiceren.

Definities

In deze Schuldenmonitor werken we met twee definities bij het beschrijven van Amsterdammers met problematische schulden. Aan de ene kant hebben we het over ervaren problematische schulden: dit zijn schulden en betalingsachterstanden waarvan de bewoners zelf aangeven ze in meer of mindere mate problematisch te ervaren. Informatie over de ervaren problematische schulden komt uit twee grote Amsterdamse enquêtes, namelijk Staat van de Stad en de Regionale Enquête Beroepsbevolking.

Aan de andere kant rapporteren we over mensen met geregistreerde problematische schulden: dit zijn Amsterdammers waarvan de gemeente Amsterdam weet dat ze schulden of betalingsachterstanden hebben of schuldhulpverlening krijgen. Deze mensen hebben niet altijd daadwerkelijk problematische schulden, maar deze geregistreerde problematische schulden geven ons qua registratiedata in deze eerste verkenning de meest haalbare en betrouwbare indicatie van problematische schulden. Deze data maakt het ook mogelijk om koppelingen te maken met CBS-microdata waarmee we meer achtergrondkenmerken van Amsterdammers met geregistreerde problematische schulden goed in kaart kunnen brengen.

Resultaten

Problematische schulden in Amsterdam

Bijna een kwart (24 procent) van de Amsterdammers geeft in 2019 aan schulden te hebben. Het gaat hierbij vaak om studieschulden, leningen en rood staan. Vijftien procent van alle Amsterdammers ervaart hun schulden als problematisch. Een kwart daarvan heeft een schuld van €25.000 of meer. Van de mensen die hun schuld als problematisch ervaren, heeft de helft te maken met een studieschuld. Als we de mensen met alleen een studieschuld buiten beschouwing laten, ervaart negen procent van de Amsterdammers hun schulden als problematisch. Eén op de vijf heeft (ook) een schuld bij een lening bij een bank of financier, en 16 procent staat rood.

Bewoners van stadsdeel Zuid ervaren het minst vaak problematische schulden, terwijl in West, Noord en Zuidoost juist het meest vaak problematische schulden voorkomen. Landelijk onderzoek van het CBS, die qua registratiedata een relatief goed inzicht heeft in de omvang van de groep mensen met problematische schulden, schat het percentage Amsterdamse huishoudens met problematische schulden op 11,2 procent (CBS, 2019; cijfers over 2018). Op basis van de registratiedata uit de eerste verkenning gaat het om één op de twintig Amsterdammers met een geregistreerde problematische schuld.

Amsterdammers met (ervaren) problematische schulden

Als we naar achtergrondkenmerken kijken van mensen met problematische schulden, zien we dat jonge Amsterdammers vaker problematische schulden ervaren dan oudere. Twintig procent van de jongeren (tussen 17 en 25 jaar) geeft aan problematische schulden te hebben, terwijl dat bij 65+’ers nog maar vijf procent is. Als we kijken naar de het opleidingsniveau, zien we dat mensen met een middelbaar opleidingsniveau (havo, vwo, mbo of een niet afgemaakte hbo/wo-opleiding) vaker problematische schulden ervaren dan mensen met een laag of juist een hoog opleidingsniveau. Tussen mannen en vrouwen zien we geen verschil in problematische schulden.

Het hebben van een studieschuld speelt een belangrijke rol in het ervaren van problematische schulden. Het verklaart bijvoorbeeld waarom jonge Amsterdammers relatief vaak problematische schulden ervaren. Onder jongeren tot 25 jaar die problematische schulden ervaren, heeft 82 procent een studieschuld. Ze hebben relatief weinig andere (soorten) schulden.

Inkomen en (ervaren) problematische schulden

Mensen met een laag inkomen ervaren vaker problematische schulden dan mensen met een hoog inkomen. Van de Amsterdammers met een netto huishoudinkomen onder de €1.000 per maand, geeft ruim een kwart (27 procent) aan dat ze problematische schulden ervaren. Dat neemt niet weg dat ook bij hoge inkomens schulden voor kunnen komen. Van de Amsterdammers met een modaal inkomen (tussen de €2051 en €3200 netto per maand) ervaart 14 procent problematische schulden. Voor mensen met hoge inkomens is dat acht procent. Daarnaast hebben Amsterdammers met een WW-, bijstands- of arbeidsongeschiktheidsuitkering vaker problematische schulden dan mensen met een inkomen uit werk, ook als het maandelijkse inkomen vergelijkbaar is. 35 procent van de mensen met een WW-uitkering ervaren problematische schulden; hetzelfde geldt voor 30 procent van de Amsterdammers met bijstand en 21 procent met een arbeidsongeschiktheidsuitkering.

Amsterdammers in een kwetsbare positie

Amsterdammers met een lage sociaal economische status (SES) ervaren vaker problematische schulden dan mensen met een midden of hoge SES. Aangezien de SES wordt bepaald op basis van opleiding én inkomen, kunnen we met deze bevinding zeggen dat de combinatie van een laag opleidingsniveau en laag inkomen de kans op problematische schulden verder verhoogt. Eén stap verder is het kijken naar kwetsbaarheid (de combinatie van vier hulpbronnen: opleidingsniveau, inkomen, het al dan niet hebben van werk en de gezondheid). We zien dan ook dat kwetsbaardere Amsterdammers, ofwel mensen met minder toegang tot belangrijkehulpbronnen, veel vaker problematische schulden ervaren dan minder kwetsbare Amsterdammers.

Ervaren problematische schulden en gezondheid

Zowel uit de (inter)nationale literatuur als uit ons onderzoek blijkt dat het hebben van problematische schulden samenhangt met een slechtere ervaren gezondheid. Een derde (33 procent) van de Amsterdammers met ervaren problematische schulden geeft aan een langdurige aandoening of ziekte te hebben, ten opzichte van 25 procent van de Amsterdammers zonder problematische schulden. Daarnaast ervaren ze hun gezondheid minder vaak als (zeer) goed (66 procent versus 75 procent) en hebben ze hogere zorgkosten (zowel voor fysieke als geestelijke gezondheidszorg) dan mensen zonder (geregistreerde) problematische schulden. Het verband tussen schulden en gezondheid kan niet volledig worden verklaard door verschillen in inkomen of opleidingsniveau. Mensen met een laag inkomen blijken minder vaak een goede gezondheid rapporteren dan mensen met een hoog inkomen, maar ook binnen de groepen met een laag of gemiddeld inkomen geldt dat mensen met problematische schulden een minder goede gezondheid ervaren dan mensen een vergelijkbaar inkomen zonder schulden.

Ervaren problematische schulden, welzijn en maatschappelijke participatie

Het welzijnsniveau van Amsterdammers met problematische schulden ligt lager dan gemiddeld in Amsterdam. Om het welzijnsniveau te meten, gebruiken we de Leefsituatie-index die bestaat uit verschillende domeinen, zoals om sociaal-culturele vrijetijdsactiviteiten, sociale participatie, sportbeoefening, vakantiegedrag en mobiliteit. Op al deze gebieden scoren Amsterdammers met ervaren problematische schulden lager dan gemiddeld.

Van alle Amsterdammers doet 39 procent vrijwilligerswerk voor of via een organisatie. Mensen met ervaren problematische schulden verschillen hierin niet van Amsterdammers zonder schulden en Amsterdammers die hun schulden niet als problematisch ervaren. Amsterdammers met problematische schulden zijn wat vaker gemiddeld tot sterk sociaal geïsoleerd (41 procent) dan mensen zonder schulden (35 procent) (zie figuur 4.8). Sociale isolement wil zeggen dat ondersteunende relaties in het persoonlijke leven ontbreken, zoals persoonlijke relaties met familie, vrienden en bekenden.

Gevolgen coronacrisis op (ervaren) problematische schulden

Veel Amsterdammers hebben de afgelopen tijd financiële gevolgen van de coronacrisis ondervonden. In de loop van 2020, het jaar van de corona-uitbraak, daalde het aantal Amsterdammers met werk in loondienst (vooral onder Amsterdammers met een tijdelijk contract) en steeg het gebruik van de WW en de bijstand. Ondernemers hebben in deze periode veel gebruik gemaakt van Tozo-regeling. Ook het gebruik van de Voedselbank, een directe indicator van financiële problematiek, nam in deze periode sterk toe. Desondanks zien we in 2020 nog geen toename van het aantal Amsterdammers met ervaren problematische schulden. Het blijft wel mogelijk dat de effecten van de coronacrisis op problematische schulden pas later zichtbaar worden, maar daar zijn nu nog geen tekenen voor.

Conclusie

Het beeld dat uit de eerste verkenning van ervaren en geregistreerde problematische schulden in Amsterdam naar voren komt, is tweeledig. Wat het meest in het oog springt is de kwetsbaarheid van Amsterdammers met (ervaren) problematische schulden. Niet alleen blijkt dat mensen met bijvoorbeeld een lager opleidingsniveau, laag inkomen of slechte gezondheid vaker problematische schulden te hebben; in veel gevallen gaat het om een combinatie van deze factoren. Met andere woorden, hoe meer iemand zich in een kwetsbare situatie bevindt, hoe vaker dat samen gaat met (het ervaren van) problematische schulden.

Aan de andere kant zien we ook dat niet alleen een kwetsbare situatie gepaard gaat met problematische schulden. Ook mensen met een hoog inkomen of jongeren met een middelbare opleiding kunnen problematische schulden ervaren, die mogelijk niet altijd in beeld zijn bij hulpverleners. Uiteindelijk laat dit onderzoek zien dat problematische schulden iedereen kunnen raken, al zijn het vooral de meest kwetsbare Amsterdammers die hiermee te maken krijgen.